کوروش انزانی پسر چیش پیش

درود بر شما! در صفحه 51 جلد نهم کتاب تاریخ هخامنشیان (به نام بررسی مهرهای تخت جمشید) که مرتضی ثاقب فر با قلم توانای خود آن را به پارسی برگردان نموده است، نمایی از مهر کوروش یکم پسر چیش پیش (به نام مهر شماره PFS 93*) دیده می شود که بر آن مهر سواری نشان داده شده است که نیزه بلند خود را به کمر دشمنی زده و دو نفر دیگر در زیر پاهای اسب دیده می شود. PFS مخفف PERSEPILIS FORTIFICATION SEAL (مهر باروی تخت جمشید) بوده و کد مهرهایی می باشد که در کاوش های تخت جمشید در بخش باروی این سکو پیدا شده است. از آنجا که خود همین مهر استوانه ای پیدا نشده و تنها اثر آن بر روی گل گل نبشته های دیگر تخت جمشید (PF 692 , PF 693) دیده می شود، خود مهر را به نام PFS* شماره گزاری کرده اند.به احتمال بسیار فراوان این سوار همان همان کوروش یکم است چرا که نوشته ای ایلامی در سوی چپ این نقش دقیقا به نام کوروش انشانی پسر چیش پیش اشاره نموده است. اکنون ما تلاش می کنیم نوشته ایلامی کنار این مهر را خوانش کرده تفسیری بر آن داشته باشیم.

نوشته این مهر در 6 خط آورده شده است که حرف نویسی این 6 خط را من به گونه زیر نوشته ام:

.

L.1. [^vK]u(?)-raš

L.2. ^hAn-za-

L.3. -an-ir-

L.4. -ra šak

L.5. Še-iš-be-

L.6. -iš-na

.

دقت کنید در خط شماره 1 و در ارتباط با نخستین نویسه، تنها سه میخ افقی کوچک از یک نویسه میخی ایلامی دیده می شود اما نویسه دوم همین خط آشکارا همان نویسه میخی ایلامی raš است. از همینجا احتمال بسیار فراوان هست که نویسه ای که بخشی از آن از میان رفته است نویسه ایلامی ku بوده باشد. نویسه ایلامی ku (از چپ به راست) دارای یک گوه عمودی، دو میخ عمودی بلند و سه میخ افقی کوچک است که در این مهر تنها سه میخ افقی کوچک آن دیده می شود. پس تا اینجا اگر هم به نوشته های کلاسیک چون تاریخ هرودوت که آشکارا نام پدر کوروش نیای کوروش بزرگ را چیش پیش آورده اند اعتماد کنیم، این دو نویسه میخی را ku-raš حرف نویسی می کنیم با این پندار که پیش از این نام یک میخ عمودی به عنوان یک نشانگر vertical هم بوده که آن هم در اثر این مهر از میان رفته است. پس خط نخست این مهر را [v.K]u-raš حرف نویسی می کنیم. خط های دوم و سوم و چهارم این مهر دیگر خوانا است و ما بر اساس جدول نویسه های میخی ایلامی هخامنشی آنها را به سادگی حرف نویسی کرده پس از آن آوانگاری نوشته این مهر را به ایلامی چنین می نویسیم:

^.

v.Kuraš h.Anzan.irra šak Šešbeš.na

.

اکنون کارمان را ادامه می دهیم: خط نخست این مهر (که نویسه های یکم و دوم آن بازسازی شده) همان نام کوروش به ایلامی است. این نام دقیقا در متن های ایلامی هخامنشی در سنگنبشته های کوتاه پاسارگاد (CMa, CMc) و هم در سنگنبشته داریوش بزرگ در بیستون (DB.10) دیده می شود و دقیقا به نام کوروش اشاره دارد. واژه دوم دارای نشانگر افقی horizontal بوده و دقیقا اشاره به یک نام جغرافیایی دارد. این نام جغرافیایی در این نوشته Anzan همان شهر معروف ایلامی انشان که بازمانده های آن را در تل ملیان یافته اند بوده و در سنگنبشته داریوش بزرگ (DB.33) هم اشاره شده و در نسخه اکدی این سنگنبشته به سیمای kur.An-za-an.ki است. kur  در نوشته های اکدی نشانگر «سرزمین» و یک ناحیه یا کشور جغرافیایی است و ما از سنگنبشته داریوش بزرگ و همچنین همین مهر و نیز آنچه که در استوانه کوروش بزرگ آورده شده است در می یابیم انشان نام یک پادشاهی بوده که مرکز آن شهری به همین نام بوده و قلمرو آن در اختیار خاندان چیش پیش و پسرش کوروش بود. اما پسوند –irra پسوند هویت بخشی و اشاره به یک نفر بودن است. در اینجا این پسوند ایلامی به معنی «اهل انشان بودن» دارد. این پسوند بارها و بارها در نوشته های ایلامی هخامنشی تکرار شده است. مانند Bapilirra (یعنی بابلی) و... پس تا اینجا h.Anzan.irra یعنی یک نفر انشانی، یعنی یک نفر که اهل شهر انشان است. یعنی می خواستند بگویند کوروش اهل انشان یا انشانی بوده است. واژه سوم به صورت یک لوگوگرام سومری (DUMU) آورده شده یعنی پسر. اما از آنجا که این متن ایلامی است و برابر این لوگوگرام در متن های هخامنشی واژه ایلامی šak (پسر) آورده شده است ما برابر ایلامی آن را اینجا می نویسیم. واژه چهارم Šešbeš.na از دو بخش Šešbeš و -na تشکیل شده است. در اینجا Šešbeš همان نام ایلامی چیش پیش نیای شاهان هخامنشی است. جالب اینجا است که این نام در سنگنبشته داریوش بزرگ در بیستون ^vZišpiš نوشته شده و برابر پارسی باستان آن Čišpiš است. دقت شود که در نوشته های ایلامی در برابر /Č/ ایرانی هم /z/ و هم /š/ را داریم. مثلا Zinzakriš در برابر Činčixri (پدر مرتی شورشی در خوزستان). پس نام Šešbeš هم دقیقا به همان نام چیش پیش اشاره داشته آوای /š/ نشانگر بسامدهای آوایی در زبان ایلامی هخامنشی است. با این همه اینکه پیش از این نام نشانگر v دیده نمی شود، ما را به این گمانه زنی می اندازد که این Šešbeš به احتمال فراوان شخصی بسیار معروف و بزرگ بوده است. در سنگنبشته داریوش بزرگ در بیستون هم در برخی جاها در برابر نام های مردان نامداری چون کوروش و همچنین نبونید نشانگر v دیده نمی شود. سرانجام اینکه -na پسوند اضافی ساز در زبان ایلامی هخامنشی است. پس بیایید این نوشته ایلامی کوتاه اما بسیار مهم را این چنین برگردان کنیم:

.

«کوروش (یک) انشانی پسر چیش پیش»

.

با این خوانش ما یک پرسش دیگر در برابر خود داریم: چه رازی در این مهر هست که در آن کوروش پسر چیش پیش خود را «پادشاه» نخوانده است؟