خوانش یک متن کوتاه ایلامی هخامنشی

یک نوشته کوتاه سه زبانه بر روی یک جام زرین که از دوران هخامنشیان به دست آمده است دیده می شود. این نوشته هم به زبان پارسی باستان، هم به زبان ایلامی هخامنشی (Achaemenid Elamite) و هم به زبان اکدی است. متن ایلامی هخامنشی این نوشته چنین نویسه گردانی (حرف نویسی) می شود: 

.

^vDa-ri-ya-ma-u-iš ^vsunki ir-ša-ir-ra 

.

می دانیم نویسه های ایلامی برگرفته از همان نویسه های اکدی هستند. نخستین نویسه، نویسه اکدی DIŠ است. اما از آنجا که شیوه ما بر پرهیز از اکدی نویسی و گرایش به ایلامی نویسی است ما از شیوه نگارشی شادروان ریچارد ترود هالک (Richard T. Hallock) در کتاب گلنبشته های باروی تخت جمشید (Persepolis Fortification Tablets; 1969) پیروی نموده و این میخ عمودی را به عنوان یک قرارداد v (به معنی vertical ) می نویسیم. یادآوری می کنم که در نظام نگارشی ایلامی هخامنشی چنین نویسه هایی «نشانگر» (determinative) هستند، یعنی به خودی خود، آوایی نداشته و خوانده نمی شوند. این نویسه ها تنها ماهیت واژه ای که پس از آن آمده است را آشکار می سازد. نشانگر v به این معنی است که واژه آورده شده پس از آن یک «مرد» می باشد. از دیگر نشانگرها در نظام نوشتاری ایلامی می توان به یک میخ افقی اشاره کرد که در زبان اکدی نویسه AŠ بوده اما در روش حرف نویسی ایلامی آن را h برگردان می کنیم. h که همچون نشانگر v در نوشته های ایلامی خوانده نمی شود برگرفته از واژه horizontal به معنی افقی بوده و نمایانگر آن است که واژه آورده شده پس از آن یک جایگاه جغرافیایی است. 

.

معمولا نشانگر ها را بالانویس می نویسیم. این بالانویسی به ما کمک می کند که آن را از دیگر نویسه های ایلامی جدا دیده و هنگام خوانش یک نوشته ایلامی آنها را نخوانیم. پس در نوشته کوتاه بالا نخستین نویسه v یک نشانگر بوده و نشان می دهد واژه پس از آن یک مرد است. نشانگرها در ترکیب های اضافی (Genetive) نیز تکرار می شوند (به واژه دوم و سوم نگاه کنید). واژه نخست که حرف نویسی آن Da-ri-ya-ma-u-iš است نام داریوش می باشد. آوانگاری این واژه Dariyamawiš است. دقت کنید در زبان ایلامی واک /v/ نیست و در این واژه نباید /wi/ را با /vi/ (یا وی) اشتباه گرفت. این قراردادی است که در شیوه نگارش ریچارد هلک و در خوانش نویسه پنجم و ششم (/u+iš/) آورده شده است و نشان می دهد که هنوز اثبات نشده است که در آوانگاری ایلامی این واژه باید Dariyamauš خواند یا Dariyamaiš !  

.

واژه دوم با یک «واژه نگار» (logogram) آورده شده است. در حقیقت این واژه نگار، یک نویسه اکدی است که آوانگاری اکدی آن به EŠŠANA است. اما در نظام نوشتاری ایلامی این نویسه یک واژه نگار و آوانگاری ایلامی آن sunki به معنی «شاه» است. پس تا اینجا برگردان این دو واژه را باید «داریوش شاه» دانست. اما چگونه می توان فهمید که آوانگاری ایلامی این واژه نگار sunki و معنی آن «شاه» است؟ بهتر بگویم: چگونه می توان دریافت که در زبان ایلامی هخامنشی sunki به معنی شاه است؟  

.

در اینجا باید یک نکته گفته شود: نخست اینکه سنگنبشته های هخامنشی بیشتر سه زبان هستند، پارسی باستان، ایلامی و اکدی و هریک برگردان دیگری است. پس واژه xšāyaθiya که در نسخه های پارسی باستان به معنی شاه است در نسخه های ایلامی و اکدی آورده شده و در نسخه های ایلامی بیشتر از همین واژه نگار بهره گرفته شده است. پس تا اینجا در می یابیم این نویسه به معنی «شاه» است. دوم اینکه در متن های کهن تر ایلامی (به زبان ایلامی نو) نویسه گردانی هایی چون su-un-ki-ik (به معنی: من شاه) آورده شده که آشکار می شود su-un-ki به معنی شاه بوده افزون بر آن در نسخه ایلامی سنگنبشته هخامنشی XPa نیز واژه su-un-ku-mu-mi را می بینیم. پس sunki واژه ایلامی و به معنی شاه بوده و در اینجا یک واژه نگار برای نگارش آن به کار گرفته شده است.  

.

اما واژه سوم که ir-ša-ir-ra نویسه گردانی شده است را iršarra آوانگاری می کنیم. این واژه ترکیبی از واژه های irše به معنی «بسیار، سخت، بزرگ» بوده و ترکیب دوم پسوند irra به معنی «یکی، یک تن» است. در حقیقت پسوند irra به ریشه واژه برای «جاندار» نمودن و ساخت یک صفت افزوده می شود. این پسوند با بسامد های آوایی /ir/، /ra/ ، /ri/ و /ar/ در واژه های ایلامی دیده شده و گمان می رود که ریشه آوایی این پسوند را باید /r/ دانست. (مثلا hupirri به معنی «او»: hupe+/ri/ یا Harminuyar به معنی «ارمنی»: Harminuya+/r/). پس اینجا iršarra یک صفت به معنی (یک) بزرگ است.  

.

با این حساب ما نوشته کوتاه ایلامی را به گونه زیر آوانگاری می کنیم:  

.

 ^vDariyawiš ^vsunki iršarra

. 

داریوش شاه بزرگ

.